‘Onze civil society staat onder druk.’ Dat schrijven 13 bezorgde burgers vandaag in het FD. Onze directie is één van de ondertekenaars van deze brandbrief aan de politiek in Den Haag onder de kop; de slag om het algemeen belang. ‘Wij roepen iedere democraat op zijn rug te rechten nu de slag om de civil society manifest is geworden.’

Om de staat Nederland en de maatschappij bij elkaar te houden, is veel meer nodig dan een gang naar de stembus eens in de zoveel tijd. Hoewel onze grondwet bepaalt dat volksvertegenwoordigers zich moeten richten op het algemeen belang en dienen te handelen zonder last, bestaat de politieke praktijk sinds jaren uit een toenemend cliëntelisme en in achterkamertjes voorgekookte compromissen in plaats van inhoudelijke publieke debatten. In de onze rechtsstaat vormen instellingen die zuiver het algemeen belang dienen, zoals private fondsen en stichtingen, daarom een zeer wezenlijke tegenmacht. Het totaal van die instellingen en initiatieven voor de goede zaak noemen we het maatschappelijk middenveld, ook wel de civil society.

Publieke tegenmacht 

In jonge Europese democratieën zoals Hongarije is de verhouding tussen grondrecht en macht verschoven en is het streven naar het algemeen belang verwaterd door brute machtspolitiek. We zien dat in deze landen de civil society vrijwel geheel wordt afgebroken en het pluralistische debat gesmoord. Het is ronduit alarmerend om te zien dat ook Den Haag klaarblijkelijk de rol van onze civil society wenst te marginaliseren. Volgens Caroline van der Plas moet de ‘procedeerdrift’ van agenderende milieuorganisaties fors worden ingeperkt. De werkelijke reden van Haags chagrijn rondom agenderende instellingen is dat men liever geen tegenspraak op eigen machtsuitoefening wenst. Het is echter ongrondwettelijk om de pluriforme krachten van de samenleving de mond te willen snoeren.

Het liefst ziet Den Haag onze civil society niet als volwassen tegenmacht, maar als een gemarginaliseerde en stevig omheinde speelplaats voor maatschappelijk actieve burgers. Om de geldkraan hiervan dicht te draaien, worden de mogelijkheden om op een fiscaal neutrale wijze te schenken aan goede doelen (ANBI’s) in schrikbarend tempo afgebroken. Zo geeft het Belastingplan 2025 grote filantropische giften de nekslag doordat een schenking vanuit een B.V. per jaar niet langer fiscaal neutraal aan het algemeen nut kan toekomen. Bye bye major donors en nieuwe foundations! 

Overheid als concurrent

De overheid manifesteert zich hier als concurrent van het algemeen nut door van ondernemers die aan de maatschappij willen schenken te eisen dat er over dat vermogen 31% belasting wordt betaald. De civil society wordt daarmee effectief op slot gedraaid en de ‘stewardship-revolutie’ – waarin ondernemers hun bedrijven weggeven aan de maatschappij – geknakt, terwijl dit juist een geëigende manier is om ongelijkheid tegen te gaan. 

Hoewel onze civil society zichzelf grotendeels bedruipt, stelt de overheid voor zover zij haar wel financiert in toenemende mate machtspolitieke eisen aan fiscale facilitering of subsidies. Met navenante en klaarblijkelijk effectieve retoriek. 

Onze grootste zorg is dat de ambtenaren en volksvertegenwoordigers zich laten opwarmen als kikkers in een waterpannetje door Orwelliaanse formuleringen. Zo werd bijvoorbeeld de beperking van de giftenaftrek voor particulieren een ‘ongebruikelijke belastingconstructie’ genoemd. Door de overheid gefinancierde rapporten die op de beperking voorsorteren gaan uitsluitend over ‘rendement’, maar miskennen volledig het principiële rechtsstatelijke karakter ervan: een onverplichte bijdrage aan het algemeen nut dient niet te concurreren met de belangen van de schatkist. Dat de verdere beperking van de giftenaftrek voor particulieren op het laatste moment werd afgeblazen, stelt ons allerminst gerust: dat gebeurde immers niet op grond van principiële overwegingen, maar uit puur machtspolitiek opportunisme.  

Sterke civil society cruciaal

Zonder een sterke civil society zou een vrije samenleving onmiddellijk uit de rails lopen. Het vormt de stille kracht van vooruitgang en sociale cohesie, waar geen cultuur van polarisatie domineert en mensen hun stem uitbrengen in de vorm van eigen tijd, geld en kennis. Cruciaal is haar rol om het rechtsstatelijke karakter van de samenleving te monitoren, te agenderen en te katalyseren. Om desnoods in actie te komen en te procederen. In de rechtszaal wordt vastgesteld wat rechtens is en zal feitenvrije politiek geen standhouden.   

Oproep: recht de rug!

Wij roepen iedere democraat op zijn rug te rechten nu de slag om de civil society ook in ons land manifest is geworden. En iedereen die de staat wenst te zien als een rechtsgemeenschap die zijn oorsprong heeft in het algemeen belang, en níet louter als een plek waarbij individuele rechten worden verdedigd via het mandaat van de kiezer. Zonder de staat als idealistische rechtsgemeenschap, resteert volgens de architect van onze grondwet Thorbecke in een democratie slechts chaos, een strijdtoneel van particuliere rechten, waarbij de rede, het organiseren, en het algemeen belang sneuvelt.  

Was getekend: Ineke Koele (fiscaal advocaat), Rien van Gendt (filantropieadviseur), Theo Schuyt (hoogleraar filantropie VU) en Edwin Venema (filantropiepublicist).

En mede ondertekend door: Adriana Esmeijer (lid directie KNAW en oud-directeur Cultuurfonds), Joris Voorhoeve (oud-voorzitter VVD-Fractie Tweede Kamer), Ila Kasem (adviseur en bestuurder) , Yoeri Albrecht (algemeen directeur De Balie), Joris Backer (oud-lid Eerste Kamer D’66), Jos Verhoeven (algemeen directeur Start Foundation), Aart Jan de Geus (bestuurder en adviseur; oud-minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid), Felix Rottenberg, (oud-PvdA voorzitter) en Thijs van Mierlo (directeur Landelijk Samenwerkingsverband Actieve Bewoners).   

Dit is een lichtelijk ingekorte versie van de openbrief die vandaag verschijnt in het Financieel Dagblad. Lees de hele brief op FD.nl.