Van onze verslaggever

Den Haag 25 augustus 2050

Een woedende meute heeft gisteren het Binnenhof bestormd. Aanwezige politici konden ternauwernood ontsnappen. De autoriteiten staan machteloos. De duizenden bezetters hebben te kennen gegeven te blijven omdat ze nu ‘eindelijk een dak boven het hoofd en te eten hebben.’ De meute bestond niet alleen uit de almaar groeiende groep daklozen en mensen afhankelijk van een uitkering. Ook werkende mensen zijn de almaar stijgende belastingen meer dan zat en sloten zich massaal bij het protest aan. Waar zijn we toch in beland?, vraagt het land zich af.  

Karel Jansen (43) van de Universiteit van Leiden haalt de schouders op en zegt dat dit te verwachten viel. “De mensen zijn er klaar mee. Al sinds de twintiger jaren van deze eeuw wordt er volop gepraat over bestaanszekerheid, maar er gebeurt het tegenovergestelde. De groep mensen met een uitkering neemt al maar explosief toe als gevolg van vergrijzing en de komst van AI. Stelselmatig zijn de uitkeringen verlaagd ondanks de toenemende belastingdruk op werkenden. Ondertussen neemt het aantal daklozen in ons land toe. In 2023 waren dat er ongeveer 30.000 dat is nu vertienvoudigd want het zijn er inmiddels 300.000. In datzelfde jaar 2023 waren er 43.000 gezinnen afhankelijk van de voedselbank, nu zijn dat er 200.000.”

Waar ging het mis?

“We hebben lang in de luxe geleefd dat we alles maar op de overheid konden afwentelen. Als mensen niet gewenst waren op de arbeidsmarkt, zetten we ze met een uitkering op de bank of we plakten wat pleisters en noodverbandjes en boden ze ‘goedkoop’ aan, aan werkgevers.’ We sloten de poorten van de sociale werkplaatsen. Dat bleek later een typische penny wise, pound foolish  actie te zijn. Telkens als de overheid weer geld nodig had, roomden ze dat af van de ‘gewone man’. Ondertussen konden grote bedrijven exorbitante winsten bij blijven schrijven. Zodra iemand daaraan probeerde te knabbelen, dreigden ze met vertrek. Kleine bedrijven daarentegen werden volgestopt met regels en voorschriften en hadden niet de luxe  advocaten van de Zuid-As in te huren om hun afdracht te minimaliseren. Velen van hen gingen voortijdig over de kop. En altijd ontbrak het aan sturing aan visie hoe de samenleving in te richten. Politiek is sinds de opkomst van sociale media, begin van deze eeuw, verworden tot een menukaart vol met dagkoersen. Het huidige kabinet bestaat uit 12 coalitiepartners! Zie daar maar chocolade van te maken.”

Waar hebben we de boot gemist?  

“Voor en na de corona pandemie dachten we dat het niet op kon. Er ontstonden grote tekorten op de arbeidsmarkt en de graadmeter van voorspoed was groei van de economie. Dan komt alles wel goed, was de vigerende gedachte. De toenemende druk op uitgaven als gevolg van almaar stijgende uitkeringslasten kende steevast eenzelfde reflex: het verlagen er van voor het individu. Dat die daarmee steeds verder in de knel kwam, mensen moeten immers eten, een dak boven het hoofd hebben en doen graag mee ook al kunnen ze niet aan alle eisen van de arbeidsmarkt voldoen, werd gezien als gevolgschade. Maar let op, in die tijd (2023 red.) was er ongeveer 1 uitkeringsgerechtigde op 10 werkenden. Nu in 2050 zijn er 3 uitkeringsgerechtigden op 10 werkenden en hebben we één op de vier mensen (4.4. miljoen) met pensioen en toentertijd één op de zes (3 miljoen). 

We zijn op de eerste plaats tekortgeschoten destijds al, om te zoeken naar wegen om mensen ‘alternatief’ werk aan te bieden zodat ze meekunnen doen en inkomen kunnen verwerven. Daarmee had de uitkeringslast omlaag gekund, dat had ons als samenleving dubbel voordeel opgeleverd als we dat werk gezocht hadden in maatschappelijke opgaven zoals zorg voor het milieu, ontlasten van de zorg, verbeterde mobiliteit, bestrijden van eenzaamheid enzovoorts. Maar dat vereiste een andere kijk op een businesscase. Geen klassieke, maar een maatschappelijke businesscase. Ze noemden dat in die tijd ook wel brede welvaart. En er was destijds niet genoeg druk op ondernemend Nederland dat dit ook hun probleem is. Je kunt niet wel gebruik maken van alle maatschappelijke voorzieningen (onderwijs, infrastructuur enz.) en tegelijkertijd als het op meebetalen aankomt, je verschuilen achter de oneliner ‘ik betaal toch belasting.’ Als bedrijf ben je een onlosmakelijk onderdeel van de samenleving waarin je opereert. Het was al die tijd te gemakkelijk die verantwoordelijkheid te ontlopen.” 

Had dit anders kunnen lopen? 

“Zeker. Als we de noden van de mensen centraal gesteld hadden en onze systemen destijds grondig vernieuwd hadden was veel hedendaagse ellende niet nodig geweest. Na de ‘toeslagenaffaire’ en het aardgasdebacle in Groningen, beruchte dossiers uit het eerste kwart van deze eeuw, hadden alle alarmbellen af moeten gaan. In die tijd kwamen ook noodkreten uit de zorg en het gevangeniswezen. De woningnood nam schrikbarende vormen aan en de voedselbanken kregen al maar meer klanten. Arbeidsmigranten werden als commodity gezien en direct op straat gegooid als ze hun baan verloren. Politiek en bedrijfsleven stonden er bij en keken er naar, verdeeld tot op het bot. Vanuit het maatschappelijk middenveld (civil society red.) werden daarentegen – bijvoorbeeld op het gebied van werk voor iedereen, interessante initiatieven opgestart die tegen de stroom oproeiden. Koplopers ontwikkelde nieuwe bedrijfsconcepten in publiek-private initiatieven. Maar ze werden niet gezien. Het waren er te weinig en nut en noodzaak werden niet onderkend.”    

Gaat dit nog goedkomen?

“Uiteindelijk keert de wal het schip. Dat geloof ik heilig. Ik hoorde dat binnenkort in Utrecht een groep mensen bijeenkomt die samen verder zoeken hoe het anders zou kunnen. In elke samenleving heb je mensen die hun nek uitsteken om dingen te veranderen en die
geloven in een betere toekomst voor iedereen. De veerkracht van een samenleving is vaak onderschat. De bezetting van het Binnenhof is in dat licht ook een zegen. Mensen die nooit opkwamen voor hun rechten, die zwijgend hun lot ondergingen laten zich nu zien en horen. Ze willen de democratie niet omverwerpen of een charlatan op de troon hijsen. Ze eisen hun grondrechten op. Rechten die ieder mens zou moeten hebben: het recht op betaalbare zorg, fatsoenlijk te eten, een dak boven het hoofd en werk waarmee je een bijdrage kunt leveren aan een beter leven, voor jezelf en voor je medemens.”   

Uitnodiging openbaar college 

Wist je dat Jos, schrijver van deze column en algemeen directeur van Start Foundation, op 10 oktober aanwezig zal zijn op ons openbare college op de Hogeschool Utrecht? Samen met vooraanstaande mensen uit wetenschap en praktijk wordt er gezocht naar het antwoord op de vraag: Kunnen we met publiek/private initiatieven meer mensen aan een baan helpen? Je kan je gratis aanmelden voor het college Parallelle arbeidsmarkt – Uitkeren of investeren via deze link.